Najwyższy stopień ogrodowej sztuki krajobrazu zostaje osiągnięty tylko tam, gdzie wydaje się być ona znów wolną naturą w swojej najszlachetniejszej formie. Pückler-Muskau, Szkice o ogrodnictwie krajobrazowym, 1834

Sztuka krajobrazu

Sztuka ogrodowa, malarstwo natury, kompozycje krajobrazowe: Arcydzieło Pücklera w Bad Muskau nacechowane jest – i to słusznie – wieloma walorami. Gdy książę pracował nad projektem parku nad Nysą, sięgał do stylu malarstwa krajobrazowego. Pierwszy, środkowy i dalszy plan harmonizują ze sobą. Poza centralnym Pleasuregrounds, zorientowanym na elementy budowlane, rozległe połacie parku łączą się w harmonijny sposób z otaczającym je krajobrazem. Książę Pückler zaprojektował park wyłącznie w zgodzie z krajobrazem naturalnym zachowując w dużej mierze istniejącą topografię i podporządkowując architekturę krajobrazowemu wymiarowi swojego dzieła.

Ścieżki parkowe niczym niemi przewodnicy troszczą się o to, by zwiedzający nie przegapili żadnych atrakcji. Co więcej prowadzą prawie niezauważenie do miejsc, które ciągle odsłaniają nowe widoki, rzuty i perspektywy inscenizacji, której w gruncie rzeczy nie potrzebna jest żadna architektura. Pückler stworzył przestrzeń dla zmysłów, w której człowiek, świadomie czy nieświadomie, czuje się dobrze. Książę opisał swoją wizję w wydanym w 1834 r. dziele „Szkice o ogrodnictwie krajobrazowym”, często cytowanej, pełnej aforyzmów pozycji literatury ogrodniczej, będącej przepełnionym artyzmem źródłem obrazów, projektów i precyzyjnych planów.

Park Zamkowy

Park Zamkowy obejmuje elementy centralnie położone wraz z kompleksem zamkowym, ogrodem kwiatowym, tak zwanym Pleasureground i łączącym się z nim parkiem właściwym prowadzącym aż do Nysy.

Park Górski

„Przekraczając … nowe terytorium na zachodnich wzgórzach, rozpościerających się wzdłuż miasta, można stopniowo wspiąć się po stromym urwisku położonym za miastem”, opisywał Pückler w swoich „Szkicach” wąski pas parku górskiego.

Wschodnia część parku

Od roku 1945, po tym jak granica między Polską a Niemcami uzyskała po II wojnie światowej nowy przebieg, Park Mużakowski położony był na terenie dwóch państw.

Obiekt światowego dziedzictwa UNESCO

To, że Park Mużakowski od 2004 r. znajduje się na liście światowego dziedzictwa kultury UNESCO zawdzięczamy w dużym stopniu Hermannowi Księciu von Pückler-Muskau (1785–1871). Stworzył on po obu stronach Nysy arcydzieło określane mianem przedniego klasycznego ogrodu krajobrazowego. Zielony Książę uznawany jest za prekursora nowoczesnego projektowania krajobrazu, które swoim oddziaływaniem sięgnęło ponad granice Europy aż do Ameryki. Zasady Pücklera aktualne są do dnia dzisiejszego: Pozycja „Szkice o ogrodnictwie krajobrazowym”, która ukazała się w 1834 roku, jest do dziś często cytowanym podręcznikiem. Oprócz ogólnych wskazówek odnośnie zakładania ogrodu krajobrazowego Pückler opisuje tam w swoją wizję Parku Mużakowskiego, który dziś roztacza się na terytorium dwóch państw. Dzięki wspólnemu polsko-niemieckiemu wnioskowi Park został wpisany na listę światowego dziedzictwa. Ważne jest, że doceniona została w ten sposób transgraniczna współpraca przy zarządzaniu ochroną dziedzictwa kulturowego Pücklera.

+ Uzasadnienie

Park Mużakowski jest nadzwyczajnym przykładem europejskiego parku krajobrazowego oraz artystycznego krajobrazu ideału. Ponadto reprezentuje on nowe podejście do projektowania krajobrazu w regionie miejskim. Zgodnie z konwencją dotyczącą światowego dziedzictwa UNESCO został on wpisany 2 lipca 2004 roku na listę światowego dziedzictwa. Wpisanie na tę listę potwierdza jego wybitną uniwersalną wartość jako pomnika kultury – względnie pomnika natury, który w interesie całej ludzkości należy chronić.

To stwierdzenie uwiecznione jest w czterech językach na kamieniu pamiątkowym znajdującym się od roku 2005 na Moście Podwójnym na wyspie Jeanette. Napis po niemiecku, po polsku, po angielsku i francusku informuje w symbolicznym miejscu o tym, dlaczego Park Mużakowski nosi tytuł UNESCO.

+ Polsko-niemiecki wniosek

Inicjatywa o wpisaniu Parku Mużakowskiego na listę światowego dziedzictwa przedstawiona została przez polską stronę. Andrzej Michałowski, dyrektor polskiego Urzędu Centralnego odpowiedzialnego za ochronę i utrzymanie zamku i kompleksu ogrodowego i później Centrum ochrony historycznego krajobrazu kulturowego, wezwał 3 października 1990 r. do zwrócenia się z tą propozycją do UNESCO. Propozycja spotkała się z dużym zainteresowaniem po stronie niemieckiej, mimo że potrzeba było kilku lat, by nabrała konkretnej formy. Proces nabrał rozpędu, gdy Robert de Jong, prezydent Komitetu ds. ogrodów historycznych i kulturowych krajobrazów ICOMOS-IFLA, objął w roku 1998 oficjalnie rolę międzynarodowego doradcy w Parku Mużakowskim. Ostatecznie parkowi pomogło postanowienie światowego komitetu z 2001 roku o tym, że również obiekty transgraniczne, dodatkowo do obiektów z list narodowych, mogą się ubiegać o tytuł UNESCO. Niemieccy i polscy partnerzy skorzystali z okazji i wspólnie wystosowali wniosek dla Parku Mużakowskiego w roku 2002. Po przedstawieniu wymaganego planu managementu komitet światowy UNESCO pozytywnie rozpatrzył 2 lipca 2004 r. w chińskim Suzhou wspólny wniosek dwóch państw i dzieło ogrodnicze Pücklera zostało uszlachetnione poprzez przyjęcie na listę światowego dziedzictwa kultury. Przekazanie świadectwa nastąpiło prawie rok później, 27 maja 2005 roku, w symbolicznym miejscu bezpośrednio w parku: na podwójnym moście pośrodku transgranicznego pomnika sztuki ogrodowej.

+ Zarząd

Dziedzictwo Pücklera nad Nysą w ramach bezprecedensowej współpracy międzynarodowej podlega procesom restauracji i ochrony. Ponadto Fundacja „Park Księcia Pücklera Bad Muskau” nieustannie współpracuje z Narodowym Instytutem Dziedzictwa – NID – w Warszawie i z jego przedstawicielstwem w Łęknicy. Z biegiem lat nawiązane zostały ponadgraniczne kontakty, które znalazły wyraz w różnych projektach w parku. Pierwszym punktem kulminacyjnym jeszcze przed założeniem fundacji było wzniesienie pomnika Pücklera 30 października 1991 roku. Ten symbol polsko-niemieckiej współpracy znajduje się niedaleko brzegu Nysy po stronie wschodniej. Po usunięciu zarośli ze strony wzniesienia w kierunku Nowego Zamku rozprzestrzenia się wspaniała panorama. Na wagę sensacyjnego sukcesu są prace dla bezrobotnych, które zainicjowano w roku 1998 dla niemieckiej i polskiej młodzieży pod tytułem „Praca i nauka ponad granicami” – we współpracy z regionalnymi i narodowymi urzędami pracy po obu stronach Nysy. Projekt ten aktywny jest do dziś. Po 50 latach zaniedbań doświadczyć można ponownie bliskich kontaktów między dwoma częściami parku. W celu kontynuacji i zacieśniania tej współpracy, grupy robocze z reprezentantami z obu krajów spotykają się regularnie w celu koordynacji kroków ochrony, pielęgnacji i planów budowlanych w parku. Członek zarządu fundacji „Park Księcia Pücklera Bad Muskau”, Cord Panning, wspomina powrót Parku Mużakowskiego do swojej świetności:

Każdy ważny etap polityczny powiązany jest z ważnym wydarzeniem w zakresie ochrony i restauracji tego pomnika natury i kultury położonego między dwoma krajami. Dlatego określamy naszą pracę dla tego polsko-niemieckiego ogrodu krajobrazowego, który w roku 2004 trafił na listę UNESCO, jako polityczne ogrodnictwo. Ponownie wzniesione mosty i punkty widokowe nigdy nie były tylko wyrazem budowniczego sukcesu. Były i są nieustannie wyrazem politycznego porozumienia.

(Wyciąg z: Park Mużakowski. Spacer książęcymi śladami, 2017)

Muskau… to Coś mojego życia Pückler-Muskau, Dziennik, 7. wrzesień. 1846

Historia

Parkomania Pücklera

W roku 1815 książę Hermann von Pückler-Muskau założył ogród krajobrazowy, który okazał się unikatem za skalę światową. Zaprojektował go nadzwyczaj nowocześnie i z wyczuciem sztuki. W ten sposób Pückler stał się jednym z najważniejszych niemieckich architektów krajobrazu. Nie udało mu się jednak zrealizować wszystkich marzeń ogrodowych – porównanie między wizją a rzeczywistością dostarcza interesujących obserwacji.

Wizja i rzeczywistość

Inspiracją dla kreatora parków Pücklera były ogrody angielskie. Przede wszystkim wrażenie robiły na nim romantyczne zamki i pałace dające świadectwo stuletniemu panowaniu. Zamiarem Pücklera była budowa zamku na podobieństwo średniowiecznych budowli. Jednak do tego nigdy nie doszło. Pückler chciał przebudować Nowy Zamek w stylu klasycystycznym. Projekt architekta Karla Friedricha Schinkel był już gotowy, jednak z powodu braku pieniędzy nie doszło do jego realizacji. W zamian za to następcy Pücklera nadali budowli wygląd w stylu neorenesansowym.

Następcy Pücklera

Spadek Pücklera objął książę Fryderyk Holenderski (1797–1881). Zarówno jemu jak i późniejszym właścicielom, grafom von Arnim, udało się wypełnić luki w projekcie parku zostawione przez księcia. Podjęli się oni niedokończonych planów budowy i odnowili niezdatne do użytku mosty. Nowe koncepcje zostały, z niewielkimi wyjątkami, z wyczuciem włączone do istniejącego kompleksu.

Pücklers Vision

Realität

Podział od 1945 r.

Pod koniec II wojny światowej linia frontu przebiegała przez wiele tygodni przez Mużakowską Dolinę Nysy. Około 70 procent miasta, wszystkie mosty na Nysie i Stary Zamek zostały zniszczone w wyniku działań wojennych. Nowy Zamek spalił się 30 kwietnia 1945 roku, prawdopodobnie w wyniku podpalenia i przez dziesięciolecia stał w Parku jako ruina. Jednak największym ciosem dla dalszego losu Parku Mużakowskiego było ustalenie nowego przebiegu polsko-niemieckiej granicy państwowej. W wyniku porozumień aliantów z Teheranu, Jałty i Poczdamu został ustalony jej przebieg. Nysa – dotychczas ważny element łączący i nieodrębna część Parku – stała się po 1945 r. linią podziału, którą nie sposób było przezwyciężyć. Po zachodniej stronie Nysy udało się zachować ogród krajobrazowy w dużej mierze w stanie nienaruszonym. Pomimo braku materiałów i trudno dostępnych technik ogrodniczych ogrodnicy wykazali się dużą dozą pomysłowości. Z kolei wschodnia część parku, za którą odpowiedzialne były lasy państwowe, popadła w zapomnienie. Teren pozarastał lub posadzono na nim nawet nowe rośliny tak, że rozrósł się na nim gęsty las.

Nowy początek po 1988 r.

Jeśli chodzi o starania, aby połączyć dwie części parku, w roku 1988 doszło do przełomu. Niemieccy i polscy konserwatorzy zabytków podpisali w Zielonej Górze umowę w sprawie wspólnej restauracji Parku Mużakowskiego jako całościowego dzieła sztuki. Zmiany polityczne znacząco ułatwiły postęp po 1989 r. Po stronie polskiej Park zaczął podlegać bezpośrednio Ministerstwu Kultury w Warszawie. Własność niemieckiej części parku objęta została w 1992 roku przez Wolny Kraj Związkowy Saksonię, po tym jak wcześniej należał on do miasta Bad Muskau. Pod przewodnictwem fundacji „Park Księcia Pücklera Bad Muskau”, założonej w 1993 roku, rozpoczęła się restauracja i renowacja budynków w Parku Zamkowym. Pracami objęte zostały m.in. oranżeria, folwark zamkowy, podwójny most, most angielski i ogród zamkowy. Odbudowa Nowego Zamku została ukończona w 2013 roku.

Park Księcia Pücklera w Bad Muskau jako wspólny niemiecko-polski projekt jest wzorowym przykładem dobrosąsiedzkich stosunków kulturowych. I bez wątpienia jest jednym z głównych klejnotów bogatego w zasoby kulturowe Wolnego Kraju Związkowego Saksonii. Minister Stanu Monika Grütters, Pełnomocnik Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów, 2016

Pückler

Ekscentryczny, uparty, zagadkowy – Kim był Pückler?

Ekscentryczny, uparty, zagadkowy – Księciu Hermannowi von Pückler-Muskau (1785–1871) nie brakowało ani pewności siebie ani ekstrawagancji. Heinrich Heine nazwał go „najmodniejszym zw wszystkich ekscentryków”. W tym kreatywnym arystokracie będącym zarazem projektantem ogrodów rozwinęła się swoista mania. Niektóre plany pozostały tylko na papierze w formie pięknych obrazów. To, co temu miłośnikowi parków w efekcie udało się wprowadzić w życie, robi bez wątpienia duże wrażenie – nie tylko w Bad Muskau.

+ Książę

Jeśli chodzi o moment urodzenia, Hermann był dzieckiem niedzielnym. Przyszedł na świat 30 października 1785 roku – jako najstarsze z pięciorga dzieci. Małżeństwo jego rodziców nie stało pod dobrą gwiazdą, ale z przyczyn czysto pragmatycznych zostało ono zawarte przez podpisanie kontraktu. Dziadek Pücklera, hrabia Hermann von Callenberg, oddał rękę swojej córki Clementine 16 lat starszemu Erdmannowi von Pückler. Do jego rodziny należały od 1696 roku dobra rycerskie w Branitz. Hrabia Hermann von Pückler przejął od swojego ojca w roku 1811 posiadłości pańskie w Muskau. Tytuł książęcy został mu przyznany w 1822 roku. W roku 1815 zwrócił się z apelem do mieszkańców Mużakowa o przekazanie mu własności ziemi pod realizację jego dużych planów: założenia ogrodu krajobrazowego po obu stronach Nysy.

+ Artysta sztuki ogrodowej

Pückler poświęcił swoje życie sztuce ogrodowej. Przez okres trzech dziesięcioleci, od 1815 do 1845 r., pracował nad swoim Parkiem Mużakowskim, który wzniósł go do poziomu wielkich architektów krajobrazowych takich jak Sckell czy Lenné. Przeszkodą, na którą ciągle natrafiał, była sytuacja finansowa i żmudne negocjacje o działki. Chcąc ukończyć swoje dzieło, przynajmniej na papierze, książę uwiecznił swoją wizję w roku 1834 w książce „Szkice o ogrodnictwie krajobrazowym” – będącej po dziś standardową pozycją w kręgach fachowych. Jako projektant ogrodnictwa krajobrazowego Pückler aktywny był również w Neuhardenberg, Babelsbergu, Turyngii, Paryżu i Branitz.

+ Światowy podróżnik

Czy to w krajach Orientu czy na Zachodzie – Pückler czuł się wszędzie dobrze. Dlatego nie dziwi jego otwarte stwierdzenie: „O ile więcej życia można doświadczyć podróżując!” Przede wszystkim orientalne zwyczaje i obyczajowość fascynowały przedsiębiorczego i niestrudzonego Księcia. Latami uciekał od mużakowskiej codzienności podróżując po świecie: po Anglii, Irlandii, Francji, Szwajcarii, Włoszech, Grecji, Egiptu czy Sudanu. Podczas swoich podróży Pückler nie unikał absurdalnych czy nawet makabrycznych inscenizacji, zgodnie z maksymą: „Dla mnie nie jest ważne: Co ludzie powiedzą na ten temat? Ale: Czy ludzie też będą o tym rozmawiali?” Liczne anekdoty opisują jego pomysłowe wystąpienia, np. przed kawiarnią „Kranzler” w Berlinie. Zgodnie z jego pomysłem miał podjechać bryczką ciągniętą przez białe jelenie, chociaż takich zwierząt w ogóle nie można oswoić…

+ Pisarz

Pückler wydał dziesięć pozycji książkowych liczących ogólnie 29 tomów, w tym jego najsłynniejsze dzieło zbiór listów „Briefe eines Verstorbenen”. Podczas swojej podróży po Anglii od 1826 do 1829 roku Pückler relacjonował o swoich przeżyciach w licznych listach swojej towarzyszce życia Lucie. Książę wydał błyskotliwą i nieowijającą w bawełnę opinię na temat społeczeństwa angielskiego. Pisma te opublikował następnie pod pseudonimem. Do światowego sukcesu książki przyczynił się w istotnym stopniu Goethe swoją nad wyraz pozytywną recenzją. Żaden inny utwór Pücklera nie osiągnął takiej sławy jak zbiór listów „Briefe eines Verstorbenen“, mimo że inne nosiły egzotyczne tytuły takie jak „Semilasso w Afryce”, „Z królestwa Mehemeda Ali” oder „Południowo-wschodnia sala obrazów”.

+ Kobieciarz

Kobiety uskrzydlały Pücklera. Arystokratki, mieszczanki, artystki – odnoszący sukces uwodziciel prowadzi stosunki i koresponduje z wieloma kobietami, np. z Księżniczką Augusta von Preußen, z pisarką Bettiną von Arnim lub śpiewaczką Henriette Sontag. Listy miłosne sortował nawet alfabetycznie – aby mieć w nich większą przejrzystość. Swoją małżonkę Lucie, ur. von Hardenberg, nazywał z czułością „owieczką”. W jej osobie znalazł również po rozwodzie wierną i tolerancyjną towarzyszkę, oferującą wsparcie oraz matczyną przyjaciółkę. Zrobiło się o nim głośno, kiedy podczas swojej podróży po Oriencie kupił na targu niewolników 12-letnią dziewczynę i zabrał ją jako towarzyszkę podróży ze sobą do Łużyc. Jednak zaraz po przybyciu do Muskau Machuba zmarła w 1840 roku na zapalenie płuc.